Νάντια Σερεμετάκη (εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ, 17-02-2001)
Για τους ανθρωπολόγους, το Καρναβάλι είναι ο χώρος και ο χρόνος που σου επιτρέπει να αποχωριστείς τον καθιερωμένο κοινωνικό σου ρόλο και επάγγελμα και με διάφορες μορφές συμβολικής αντιστροφής, όπως το μασκάρεμα, να μετατραπείς στο αντιθετικό σου άλλο. Με αυτή την έννοια το Καρναβάλι είναι ανάλογο με τις διαβατήριες τελετές στη ζωή του κάθε ανθρώπου, αυτές δηλαδή που μνημονεύουν την αλλαγή του στάτους ενός ατόμου κατά τη διάρκεια του κύκλου της ζωής του. Βέβαια, στην περίπτωση του Καρναβαλιού, ο χρονικός κύκλος δεν μετριέται με τη διάρκεια της ζωής του ατόμου, αλλά με την κυκλική επανάληψη της εποχικής διάβασης. Το Καρναβάλι συμβαίνει στα όρια χειμώνα και καλοκαιριού, δηλαδή μεταξύ άγονης εποχής και εποχής γονιμότητας. Οι εποχικοί κύκλοι και η μνημόνευσή τους στο Καρναβάλι εκφράζουν μια διαφορετική αντίληψη του χρόνου. Μια αντίληψη που στη δική μας εποχή και κοινωνία τείνουμε να ξεχάσουμε.
Ενώ λοιπόν κατά τη διάρκεια του έτους ο χρόνος ρέει κανονικά και μονογραμμικά προς το μέλλον, κατά τη διάρκεια του Καρναβαλιού η κανονική ροή διακόπτεται. Το Καρναβάλι σαν διακοπή στην κανονική ροή του χρόνου αντανακλά βασικές υπαρξιακές εμπειρίες χρονικής διακοπής, όπως είναι ο θάνατος στη ζωή και η νύχτα στην ημέρα. Αυτές οι διάρκειες διακοπής θεωρούνται μεταιχμιακές φάσεις, συμβαίνουν δηλαδή ανάμεσα στις κανονικές διαιρέσεις του χρόνου, ήτοι παρελθόν, παρόν και μέλλον. Έτσι, το Καρναβάλι επιτυγχάνει να διαχωρίσει κατ’ αρχήν μια αλλιώτικη χρονική τάξη, παράλληλα δε να αποτελέσει μια μεταβατική τάξη, καθορίζοντας το πέρασμα από μια χρονική δομή σε μια άλλη συνήθως από τον εγκόσμιο χρόνο στον τελετουργικό ή ιερό χρόνο. Σ’ αυτήν τη μεταβατική περίοδο ο χρόνος ρέει αντίστροφα ή «μπερδεύεται» εντελώς και παρέχει τη δομή για την αντιστροφή των ρόλων. Το Καρναβάλι τελειώνει με την επανένταξη του κόσμου στην κανονική χρονική τάξη.
Το μασκάρεμα επαναλαμβάνει την αλληλουχία αποχωρισμός αντιστροφή επανενσωμάτωση με το φόρεμα της μάσκας, την αντιστροφή του ρόλου που αυτό συνεπάγεται και τις τυπικότητες που ακολουθούν το τέλος του μασκαρέματος.
Ο ανθρωπολόγος Εdmund Leach είδε την αλληλουχία αυτή να αντανακλά από την αρχή έως το τέλος του έτους τη μετάβαση από τη ζωή στον θάνατο και την επαναφορά από τον θάνατο στη ζωή, όπου το Καρναβάλι παρέχει το μέσο για την αναγέννηση.
Για τον Le Roy Ladurie, που ανέτρεξε στη μεσαιωνική Νότια Γαλλία, η αλληλουχία αυτή εκφράζεται κατ’ αρχήν με δαιμονική εικονογραφία, χορό και σύμβολα θανάτου και μαγείας. Ακολουθούν η αντιστροφή του στάτους, όπου για παράδειγμα οι φτωχοί μπορούν να αγοράσουν τα ακριβά τρόφιμα πάμφθηνα, ενώ τα φθηνά και σάπια κοστίζουν πανάκριβα, και η τυπική παρέλαση εικόνων της εξουσίας όπως βασιλέων, δικαστών και στρατιωτών, που εκφράζουν επίσης την κοινωνική διαστρωμάτωση. Το Καρναβάλι κλείνει με το κάψιμο ενός σκιάχτρου, προσωποποίηση του ίδιου του Καρναβαλιού, που λειτουργεί σαν εξιλαστήριο θύμα, μέσω του οποίου ο κόσμος επιτυγχάνει κάθαρση από τις αμαρτίες και τα μιάσματα που συσωρεύθηκαν κατά το έτος και ιδίως κατά τη διάρκεια του Καρναβαλιού.
Το τέλος του Καρναβαλιού είναι η αρχή της Σαρακοστής, της κατ’ εξοχήν χριστιανικής καθαρσιακής περιόδου. Αν η Σαρακοστή είναι μια τελετουργική κάθαρση που τονίζει ασκητικές αξίες, όπως τη στέρηση της τροφής, του σεξ και του αλκοόλ, το Καρναβάλι είναι ο εορτασμός της μιαρότητας, αυτού δηλαδή ακριβώς που αρνείται η Σαρακοστή. Σε αυτό το πλαίσιο η έννοια της αμαρτίας, της ενοχής, της ηθικής τιμωρίας ή της μετάνοιας δεν είναι ψυχολογικά, ατομικά χαρακτηριστικά, όπως στη δική μας σημερινή κοινωνία. Μάλλον εκφράζουν τις διαφορετικές και αντιθετικές συμμετοχές σε δύο ξεχωριστές πολιτισμικές τάξεις, την παγανιστική και τη χριστιανική. Το να είσαι αμαρτωλός σε αυτό το πλαίσιο σημαίνει να έχεις αγκαλιάσει την παγανιστική κοσμο-αντίληψη με όλο το σχετικό πολιτισμικό και εικονογραφικό ρεπερτόριο. Το να είσαι ηθικός, αντίθετα, σημαίνει να αποδέχεσαι την ακαμψία και ιεραρχία της χριστιανικής κοινωνικής τάξης. Η παραστασιακή επίδειξη αυτών, όσο κι αν έχει χαρακτήρα παιχνιδιού στο Καρναβάλι, καθώς συνέβαινε μέσα στο σύστημα ιεραρχιών μιας μοναρχικής χριστιανικής κοινωνίας, είχε σαφώς μια πολιτική, κριτική δυναμική.
Η δε εικονογραφία του πολέμου και του στρατού, όπως για παράδειγμα ο χορός των σπαθιών των φτωχών και οι υποτιθέμενες απαγωγές και βιασμοί, αποκαλύπτουν τη σύγκρουση μεταξύ κοινωνικών ομάδων και πολιτισμικών συστημάτων. Το Καρναβάλι, λοιπόν, αποτελεί επίσης τελετουργικοποιημένη σύγκρουση μια καταπιεσμένη κοινωνική ομάδα χρησιμοποιεί ένα περιθωριακό ή καταπιεσμένο συμβολικό σύστημα για να εκφράσει την αποσύνδεσή της από την καθιερωμένη κοινωνική τάξη πραγμάτων.
Όλα τα σοβαρά κοινωνικο-οικονομικά και πολιτικά θέματα εκφράζονται με σάτιρα και χιούμορ. Συγκεκριμένα η σάτιρα επικεντρωνόταν σε κοινωνικές κατηγορίες ή ομάδες όπως Τσιγγάνοι, Εβραίοι, γυναίκες, Εκκλησία, ιερείς, που εθεωρούντο ότι ήταν διασπαστικά στοιχεία στην καθημερινή κοινωνικο-οικονομική ζωή των συμμετεχόντων.
Η σάτιρα για τον Ladurie είναι μετάβαση από τα τελετουργικά παραδείγματα που έχουν στόχο τον έλεγχο της φύσης, σε αυτά που ασχολούνται με τον έλεγχο του ελέγχου, ήτοι αυτών που είχαν πολιτικο-οικονομική εξουσία ή αυτών που ασκούσαν αόρατο έλεγχο στην κοινωνική ζωή όπως γυναίκες, μάγισσες και άλλοι περιθωριακοί.
Η δύναμη του Καρναβαλιού, όπως και κάθε τελετουργίας, βρίσκεται στον συμμετοχικό του χαρακτήρα. Το Καρναβάλι δεν είναι απλά παράσταση για θέαση.
Αυτό σημαίνει ότι ο λαός μπορούσε να «παίζει» με συστήματα σημείων, να τα αντιστρέφει ή τα διαστρεβλώνει, δημιουργώντας έτσι νέα νοήματα. Σήμερα, ωστόσο, που τα μέσα ενημέρωσης και ο επιχειρηματικός κόσμος χρειάζονται να εμπορευθούν σημεία, να τα πουλήσουν, το Καρναβάλι γίνεται θέαμα άνευ communitas, καθώς έχει στόχο τον ατομικό καταναλωτή. Κάτι που λαμβάνει πολιτικές προεκτάσεις, κυρίως δε σε χώρες αναπτυσσόμενες.
Στην προ-σύγχρονη εποχή το Καρναβάλι ήταν το φεστιβάλ του κόσμου, όπου το φαγητό, το ποτό και το κοινωνικό φαντασιακό γιορτάζονταν και η στέρηση έπαυε προσωρινά στην καθημερινή ζωή. Η επίδειξη του αλλόκοτου, του προκλητικού και του αηδιαστικού κεντρικά συστήματα σημείων του Καρναβαλιού αποτελούσε παρωδία που υποβάθμιζε την επίσημη εξουσία και τους κώδικές της.
Αντίθετα σήμερα, η εμπορευματοποίηση του προκλητικού και του αηδιαστικού αντιστρέφει τους ρόλους: τώρα δεν είναι ο κόσμος που «παίζει» με τα σημεία, τώρα είναι η τεράστια μηχανή παραγωγής σημείων που «παίζει» με τον κόσμο, είναι το σύστημα των σημείων εμπορικής κατανάλωσης ή πολιτικο-στρατιωτικής ισχύος που καταναλώνει εμάς. Το κοινωνικό φαντασιακό που απελευθερωνόταν με το τότε Καρναβάλι φυλακίζεται τώρα στο θεαματικό ως όνειρο.
Καθώς διανύουμε εποχή Καρναβαλιού, είναι χρήσιμο να ανατρέχουμε στις αρχικές του λειτουργίες, στον τόπο μας και αλλού. Ίσως αποτελέσει την ευκαιρία για μια στιγμιαία έστω αντιστροφή τής μπανάλ κουλτούρας του θεάματος, που κυβερνά την καθημερινή μας ζωή και μας επιτρέψει έτσι να γλεντήσουμε τη δική μας φαντασία…
Βλέπε σχετική παρουσίαση στη ΝΕΤ
